Urartu Dönemi ile birlikte özellikle Van Gölü Havzası’nda krali iskân politikasının uygulamaları ortaya çıkar. Bölgede ilk defa büyük ölçekli, binlerce kişinin oturduğu yerleşme tipleri oluşmaya başlar. Sitadel ve aşağı yerleşmelerden oluşan bu kentler bazen 80 hektar kadar geniş alanlara yayılırlar. Urartu’nun bu kentleri yanında eyalet merkezleri, yerel beyliklere ait kale, mevsimlik veya dönemsel savunma ve yerleşme sistemleri ile köy yerleşmeleri bulunur. Krali yatırım olarak adlandırabileceğimiz ve arkeolojik kazı yapılmış kent sayısı 13 adettir. Van Kalesi (Tuşpa), Toprakkale (Rusahinili), Ayanis (Rusahinili Eiduru-kai), Aşağı ve Yukarı Anzaf, Çavuştepe (Rusahinili), Kef Kalesi (Ḫaldiei-URU) ve Körzüt gibi merkezler Van Gölü Havzası’nda yer alır. Daha kuzeyde Patnos-Aznavurtepe (Aluduri), Aras Havzası’nda Erivan’ın güneyinde Karmir-Blur (Teişebai-URU), Arinberd (Erebuni) ve batıda Armavir Blur (Argiştihinili) en kuzeydeki diğer krali merkezlerdendir. Bu gruba Kuzeybatı İran’daki Bastam’da (Rusai-URU.TUR.) katılabilir. Daha çok tarımsal gelirin ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olduğu alanlarda ve bu alanlara yakın lokasyonlarda ve diğer stratejik noktalarda krali yapılanmaya gidilmiştir. Urartu’nun özellikle periferisinde ulaşılması güç alanların bulunduğu yerlerde krali yapılanmaya gitmek yerine bölgesel dinamiklerden ve yerel güçlerden yararlandığı anlaşılmaktadır. Kuruldukları tepenin topoğrafyasını yeniden şekillendiren krali kentlerin geniş alana yayılan bir aşağı yerleşmeleri vardır. Sitadel kısmındaki krali ve kamusal yapılar standart bir anlayışta ve planda inşa edilmişlerdir. Önceden planlanan alt yapı ve atık su sistemleri oldukça gelişmiştir. Yine önemli krali kaya yazıtları ve yapı kitabeleri bu kentlere özgüdür. Bu kentlerdeki sitadellerin ilk yerleşimcilerinin Urartu olduğu anlaşılır. Bu durum yerleşmede ortaya çıkarılan yazıtlarda da vurgulanır. Örneğin Urartu kralı Argişti oğlu Rusa inşa ettirdiği kentler için yazıtlarında “Rusa derki: kayaya dokunulmamıştı ve yer çoraktı. Hiçbir şey orada yapılmamıştı” ifadesini kullanmıştır. Urartu döneminde bir diğer yerleşme tipi ise eyalet merkezleridir. Erzincan- Altıntepe, Varto-Kayalıdere gibi yerleşmeler, Urartu eyalet sisteminin önemli merkezleri olarak kabul edilirler. Bunlar Urartu’nun çoğunlukla egemenlik sahasındaki ekonomik ve siyasi imtiyazlarını kontrol eden merkezlerdir. Krali kentlere göre daha küçük ölçeklidir. Aşağı yerleşme alanları daha küçüktür veya yoktur. Bazı örneklerde Urartu krali sitadellerinde görülen tapınak ve depo yapıları gibi krali unsurlar bulunmakla birlikte krali kentlerdeki yapı stoğu ve bütünlüğünü aynı biçimde barındırmadıkları anlaşılır. Bir diğer yerleşme tipi ise görece daha güçlü olan aşiret yöneticileri veya beylerin oturduğu bölgesel yönetim birimleridir. Tepenin topoğrafyası ile paralel planlanmış savunma sistemleri arazinin kullanımı açısından daha geleneksel yapıdadır ve erken uygulamaların devamı gibi görülür. Merkezi devlet yapılanmasının uzak olduğu veya gerek görülmediği noktalarda siyasi ve askeri kontrolü sağlayan yerel merkezlerdir. Bu merkezlerde çoğunlukla bölgesel yöneticilerin gömüldüğü çok odalı kaya mezarları da bulunur. Tatvan, Tutak-Atabindi, Palu, Pasinler, Doğubayazıt gibi merkezler bu yerleşme tipine örnek verilebilir. Urartu döneminde tahkimatlı diğer bir yerleşme tipi ise genellikle yaylalarda hayvancılık sisteminin veya göç yollarının korunması için yapılmış olan küçük ölçekli kaleler ve geçici korunaklardır. Urartu döneminde çok sayıda olduğunu tahmin etmenin zor olmadığı köy tipi yerleşmelere ise Van Gölü Havzası’nda ki Karagündüz, Dilkaya gibi kazılarla saptanmış merkezler örnek gösterilebilir.

URARTU SİTADEL YAPISI

SİVİL YERLEŞME