Urartu dini çok tanrılıdır. Dinin niteliği ve uygulamalarına dair bilgilerimiz birkaç yazıttan ve daha çok arkeolojik bulgulardan gelir. Baş tanrı Haldi Urartu’nun ulusal tanrısıdır. Steller, kaya anıtları ve yapı kitabelerinde krallar onun adıyla söze başlar:

“İşpuini’nin oğlu Minua, Tanrı Haldi’nin gücü sayesinde bu kanalı açtı. Adı Minua kanalıdır”.

Urartu yazıtlarında tanrı Haldi’nin adı ilk defa kral İşpuini ile birlikte anılmaya başlar. Urartu dinine dair standart yapılar ve uygulamaların da bu dönemde ortaya çıktığı öne sürülür. Ancak Urartu yazıtlarının İşpuini Dönemi öncesinde oldukça kısıtlı olması da göz önünde bulundurulmalıdır.

Urartu dini ve dini uygulamaları hakkındaki bilgileri edindiğimiz en önemli yazıtlardan birisi Van il merkezinde yer alan Meher Kapı yazıtıdır. Urartu dini hakkında en önemli referans kaynağı bu yazıttır. Açık hava kutsal alanının bir parçası olan bu anıt başkent Tuşpa’dan doğuya açılan yol güzergâhı üzerinde ve Toprakkale’nin yakınında inşa edilmiştir. Kapı biçiminde, kademeli olarak ana kayaya oyulmuş niş içine yazılmış çivi yazısı, 79 tane Urartu tanrısının ismini ve onlara sunulması gereken kurbanların sayısı ile niteliğini belirler. Çivi yazılı metinde tanrılar önemlerine göre sıralanmıştır. Tanrılara sunulan kurbanlar bu sıralamanın niteliğini kanıtlar. Tanrılara boğa ve koyun cinsinden hayvanlar, tanrıçalara ise inek ve yine koyun kurban edildiği anlaşılmaktadır. Bazı tanrıların vasıflarına da kurban sunulduğu görülür. Örneğin tanrı Haldi’nin merhameti ve kudretine... Yine dağlar, göller ve şehirler için de adakta bulunulduğu görülür.

Urartu dinine ilişkin bilgilerimiz yazıtlar dışında arkeolojik bulguların ve maddi kültür kalıntılarının yorumlanmasına da dayanır. Metal ve bazı taş eserler üzerindeki tasvirler, mimari uygulamalar ve ölü gömme gelenekleri bu kaynakların başında gelir.

Urartu panteonunun baş tanrısı yukarıda da bahsettiğimiz gibi Haldi’dir. Tanrı Haldi Urartu öncesinde Yakın Doğu’da önemli bir tanrı olarak dikkat çekmese de Güneydoğu Anadolu’da kimi kişi isimlerinde Haldi isminin kullanıldığı bilinmektedir. Hurrice olduğu anlaşılan bu ismin Urartu’daki tanrı motifi, bu kültüre özgüdür. Bunun yanında yine Meher Kapı yazıtına göre ikinci ve üçüncü sırada gelen Teişeba ve Şivini’nin geniş bir coğrafyada kabul gören Hurri kökenli tanrılar olduğunu biliyoruz.

Van Anzaf Haldi Tapınağı’nın hemen dışında bulunan tunç kalkan üzerindeki tasvirler, Urartu tanrı betimlemeleri ve işlevleri hakkında eşsiz bilgiler verir. Meher Kapı referans alındığında, sahnenin en başındaki tanrının Haldi olduğu anlaşılmaktadır. Kalkan üzerine işlenmiş tasvirde Haldi’nin önünde bir savaş cereyan etmektedir ve olasılıkla Haldi’nin üzerlerinde ayakta durduğu aslanlar da savaşa aktif olarak girmişlerdir. Haldi’nin bütün vücudu ve kargısı alev saçar. Zaten kimi yazıtlarda, Haldi’nin bazı eşyalarının ve silahlarının da kutsandığı ve bunlara kurban sunulduğu anlaşılmaktadır. Bu tasvirde Haldi’nin elindeki alev saçan kargı, önündeki savaş alanında düşman askerlerine saplanmış biçimde belirtilmiştir. Bu durum kalkan üzerinde öyküsel bir anlatımın, bir sürecin betimlendiğini gösterir. Haldi’nin arkasında aslan üzerinde ayakta durur biçimde resmedilmiş Teişeba ve boğa üzerinde duran Şivini yer alır. Teişeba’nın elinde şimşek demetleri bulunur. Şivini ise güneş kursu betimlenmiştir. Bunların gerisinde ise diğer tanrılar, karışık yaratıklar üzerinde ayakta durur halde sıralanır.

Anzaf Kalkanı ve diğer tanrı betimleri dikkate alındığında Urartu’da üç tanrının betim özelliklerini/atribülerini genel hatları ile belirleyebilmekteyiz. Anzaf Kalkanı’nda farklı olarak tanrı Haldi alevler saçar. Tanrı Teişeba her iki elinde şimşek demetleri tutar ve aslan üzerinde betimlenmiştir. Kimi örneklerde ise Teişeba’yı boğa üzerinde görürüz. En belirgin özelliği elinde şimşek demetlerini tutmuş olmasıdır. Şivini ise kimi zaman aslan kimi zaman Anzaf Kalkanı’nda olduğu gibi boğa üzerinde betimlenmiştir. En belirgin ve Yakın Doğu’daki tanımlanabilir özelliği ise güneş kursu ile betimleniyor olmasıdır. Bu üç büyük tanrıyı diğer tanrılar takip eder. Meher Kapı yazıtından hareketle bu tanrılar da isimlendirilmişlerdir. Dört ayaklı karışık hayvanlar üzerine yine ayakta durur biçimde resmedilmiş tanrıların her iki elinde de birer silah bulunur. Öndeki üçlü tanrının peşinden Urartular lehine savaşa dahil oldukları anlaşılmaktadır.

TANRI TEİŞEBA

TANRI HALDİ