Van-Gürpınar Ovası’na hâkim Bol Dağı’nın batı uç noktasındaki alçak iki yükseltisi üzerine kurulan kent II. Sarduri tarafından inşa ettirildiği için Sardurihinili ismini almıştır.

 

İlk arkeolojik kazılar Prof. Dr. Afif Erzen tarafından 1961 yılında başlatılmıştır. 1984 yılına kadar süren bu kazılarda Yukarı Kale Haldi Tapınağı, Aşağı Kale’de de saray, tapınak, kent surları, Uçkale ve depo yapıları ortaya çıkarılmıştır. 2014 yılında Prof. Dr. Rafet Çavuşoğlu başkanlığında kazı çalışmaları yeniden başlamıştır. 

 

Kentin sitadeli güneybatı ve kuzeydoğu olmak üzere iki tepe üzerinde yükselir. Doğuda daha yüksek tepe üzerinde Yukarı Kale olarak adlandırılan bölüm yer alır. En batısında Aşağı Kale’ye bakan yamacında ana kaya oyularak bir platform oluşturulmuştur. Bu alanın doğusunda tepenin topoğrafyasına göre oturtulmuş 90x55 m ölçülerindeki doğu-batı yönlü dikdörtgen alanın güney ve kuzeyi surla çevrelenmiştir. Alanın daha doğusunda ise ana kaya oyularak oluşturulmuş “doğu hendeği” bulunur. Yukarı Kale’nin daha batısında Haldi Tapınağı yer alır. Girişi doğu yönde olan tapınağın dıştan 12.50x12.50 m ölçülerine sahip tapınağın cellası 4.50x4.50 m ölçülerindedir. Tapınak diğer Urartu krali kentlerindeki örneklerde olduğu gibi kare planlı ve köşeleri rizalitlidir. Tapınağın önündeki avlunun üç yönde revaklarla çevrili olduğu rapor edilmiştir.

 

Aşağı Kale olarak adlandırılan yer, Yukarı Kale’nin batısında daha alçak bir tepe üzerine kurulmuştur. Her iki alan alçak bir boyun ile birbirilerine bağlanırlar. Aşağı Kale’nin de etrafı taş temelli kerpiç bedenli bir savunma sistemi ile çevrelenmiştir. Surlarla çevrili yaklaşık 450 m uzunluğundaki bu alanda, tapınak, saray ve depo yapıları ortaya çıkarılmıştır.

 

Urartu krali yerleşmelerinin standart yapı grubunu yansıtan kare planlı, köşeleri rizalitli tapınak Aşağı Kale’de de ortaya çıkarılmıştır. Aynı plan anlayışında iki tapınağın bulunması bakımından Çavuştepe krali kentler arasında farklı bir yere sahiptir. Tapınağın temeli iki sıra halinde dış yüzleri parlatılmış bazalt bloklardan inşa edilmiştir. Tapınak dışta 10x10 m, cella kısmı ise 4.5x4.5 m ölçülerindedir. Tapınak girişin solundaki yazıttan da anlaşılacağı üzere tanrı İrmuşini adına yaptırılmıştır. Giriş tarafında, doğusunda yaklaşık 21.50x21.50 m ölçülerinde olasılıkla üç tarafı revaklı bir avlu yer alır. Yine Erzen’e göre avlunun zemini taş döşelidir ve ortasında bir sunak bulunur. Tapınağın alanında ve çevresindeki odaların bazılarının duvarlarında mavi ve kırmızı renkli geometrik motiflerin bulunduğu duvar resimleri tespit edilmiştir. 

 

Tapınağın doğusunda kuzey-güney doğrultulu uzanan 2 büyük salondan oluşan depo yapısı ortaya çıkarılmıştır. İçinde omuzlarına kadar gömülü halde 100 kadar pitos bulunmuştur ve bunların üzerinde damga mühür, ölçekler ve çivi yazıları tespit edilmiştir.

 

İrmuşini Tapınağı’nın daha batısında saraya ilişkin yapı grupları uzanır. Ana bölüm 81x15 m ölçülerindedir. Burası her iki yanında uzanan birer ana koridor ortasında yine bunlara paralel uzanan salon ve odalardan oluşur. Sarayın zemini ve taşıyıcılardan bir bölümü ana kaya oyularak oluşturulmuştur. Yine sarayın zemininde ana kayaya açılmış üç tane sarnıç bulunur. Saray koridorlarına bağlanan bazı alanların mutfak ve depo alanı olduğunu gösteren veriler ile çok katlı olduğuna işaret eden basamak kalıntıları kazılar sonucunda gün yüzüne çıkarılmıştır.  Urartu’nun krali kentlerinin en önemli özelliklerinden biri olan drenaj kanalları saray bölümünde izlenebilmektedir. Surların altına kadar uzanan sistemle tüm atık suların dışarıya atılması sağlanmıştır. 

 

Çavuştepe için önemli yapı gruplarından bir diğer Aşağı Kale’nin doğusunda yer alan Uçkale olarak adlandırılan yapıdır. Doğu-batı aksında inşa edilmiştir ve 39x23.92 m ölçülerindedir. Duvarların orta kısmında ve köşelerinde rizalitler bulunmaktadır. Kaliteli taş işçiliğine sahip kalkerden taşlarla inşa edilen duvarlarının bazıları 4-5 m yüksekliğinde günümüze ulaşmıştır. İki katlı olduğu düşünülen yapının zemin katlarının tabanları ana kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulmuştur.